Жывая вада

Серж Мядзведзеў
 

Як і бальшыня сённяшніх беларусаў, я чалавек горада з каранямі ў вёсцы. 

Як і бальшыня беларусаў майго пакалення, дзіцём я бавіў летнія месяцы за горадам: у вёсцы, на лецішчы, – а ўвосень ізноў вяртаўся ў горад. І я дагэтуль адчуваю ў сабе гэтую дваістасць. І хоць сам народжаны ў горадзе, не магу сказаць, што ўспрымаю сябе стоадсоткава гарадскім жыхаром. Вёска нейкім чынам мяне прыцягвае, і, вырываючыся з горада на прыроду, я атрымоўваю сапраўднае задавальненне, адчуваю палёгку. У горадзе для мяне зашмат штучнага, чалавечага, часовага і нетрывалага. Вёска ж дае магчымасць стаць бліжэй да нечага непадробнага, касмічнага, вечнага. Магчыма, толькі ў вёсцы я магу па-сапраўднаму расслабіцца і адпачыць. І настроіцца на пераклад.

Але нават не ведаю, дзе мне лягчэй працаваць. Усё ж гэта больш залежыць не ад пэўнага месца, а ад настроенасці і стану – як вонкавага, так і ўнутранага. Паколькі пераклад не ёсць маёй штодзённай працай, даводзіцца выкройваць на яго час, і праз гэта праца зазвычай ідзе ўрыўкамі. Найцяжэйшае ў такім рытме – сфакусавацца і заглыбіцца ў тэкст, што часам – як у выпадку з “Казкамі дзядзькі Рымуса” – даволі складана. А калі ўжо заглыбляешся, вельмі не хочацца потым з яго вынырваць. 

У маім выпадку нашмат прадуктыўней праца ідзе зранку, часам нават у ложку, без гарбаты і без сняданку. І толькі калі чарговы ўрывак гатовы, з пачуццём выкананага абавязку можна пачынаць дзень. Такі сабе ранішні рытуал.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Забаўна, канечне, што я ўвогуле пачаў займацца перакладам. Хаця, калі азірнуцца, усё лагічна. Мне з самага першага ўроку ў школе падабалася англійская мова. Падабалася беларуская. І калі я пачаў чытаць больш па-за школьнай праграмай, убачыў, як мала сусветнай літаратуры ў нас перакладзена. Натуральна, мне закарцела зрабіць і свой невялікі ўнёсак на гэтай ніве, запоўніць хоць пару прабелаў.

Магчыма, перакладчыкі з гуманітарнай адукацыяй усё ж лепей валодаюць словам, чым я са сваёй тэхнічнай, але я веру, што, як казаў Умберта Эка, пераклад заўсёды магчымы, калі ты неабыякавы да твора, які перакладаеш. Плюс практыка, вядома. Вось толькі часу на практыку ў мяне не было – першы сур’ёзны пераклад зваліўся на мяне даволі неспадзявана.

Я б сказаў, што “Байцоўскі клуб” Чака Паланюка, хутчэй, сам выбраў мяне, чым я яго. І менавіта ён, па сутнасці, навучыў мяне перакладу. Я ўжо прыгледзеў іншы раман Паланюка, але сапраўды, відаць, мела сэнс пачаць з найвядомейшага. Напачатку пераклад ішоў вельмі цяжка, але з дапамогай “Перакладніцкай майстэрні” і асабістага настаўніка-перакладчыка я ўсё ж здолеў паціху прасунуцца далей і гады праз два стараннага дасканалення і ўпартай працы дарабіў пераклад ужо сам.

Разумею, з гледзішча прафесіяналаў, так праца не робіцца, ведаю, што ў перакладзе ёсць хібы і што ён зусім не шэдэўр, але для мяне асабіста тое быў гіганцкі скачок. Літаральна, на гэтым творы я навучыўся перакладаць – як вучаць дзяцей плаваць, проста кідаючы іх у ваду. Але, вядома, да ўдзелу ў стометроўцы вольным стылем на алімпіядзе мне яшчэ вельмі далёка.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Магчыма, менавіта пасля гэтага “стрэсу” ад дарослай літаратуры мне захацелася пераключыцца на дзіцячую. Бо там і мова прасцейшая (насамрэч зусім не заўсёды, і “Казкі дзядзькі Рымуса” выдатны гэтаму прыклад), і аб’ёмы меншыя (таксама – як пашанцуе), дый прыгожыя малюнкі могуць крыху прыхаваць недасканаласці перакладу. Жартую.

Чаму і як я вырашыў узяцца за “Чараўніка краіны Оз” Фрэнка Баўма, дакладна не памятаю – хутчэй за ўсё, таму, што гэтая кніга падабалася мне ў дзяцінстве. Таму лічу, што і яна знайшла мяне сама.

Пераклад гатовы ўжо даўно, на сённяшні дзень ілюстратар працуе над афармленнем, і, спадзяюся, цягам года кніга ўрэшце ўбачыць свет.

Пасля “Чараўніка” я пачаў перакладаць “Казкі дзядзькі Рымуса”, і гэта быў той яшчэ выклік. Думаю, гэта самы складаны тэкст, з якім мне пакуль даводзілася працаваць. Рэч у тым, што ён запісаны так званым “eye dialect”, прасцей кажучы, “як чую, так і пішу”. Толькі ў выпадку англійскай мовы ХІХ стагоддзя з вуснаў чарнаскурага нявольніка з амерыканскіх плантацый дэшыфраванне такога запісу месцамі вымагае звышвысілкаў. Часам я проста біўся галавой аб стол. Нягледзячы на “казачны” фармат і кароткую форму, гэты тэкст патрабаваў максімальнай канцэнтрацыі і найдаўжэйшага пагружэння. І каб крыху перадыхнуць, я ўзяўся паралельна перакладаць “Неверагоднага містэра Ліса” Руала Дала. І атрымаў такую асалоду ад перакладу, як ні ад якай іншай кнігі. Не дзіва, што мне захацелася працягнуць з Далам, і я пачаў “Чарлі і шакаладную фабрыку”, дарабіць засталося зусім няшмат.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвыі. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Увогуле, кожны тэкст мае свае асаблівасці і свае складанасці. Напрыклад, у “Чараўніку” жывая мова персанажаў у арыгінале настолькі сухая, што, перакладай яе блізка да тэксту – па-беларуску гучала б надта нязграбна. Таму прыйшлося істотна яе перарабляць, але акуратна, каб зусім ужо не адрывацца ад арыгінальнага тэксту. У такіх памкненнях, канечне, даводзіцца сябе стрымліваць, бо ў спробах “палепшыць” тэкст лёгка пераступіць тую нябачную мяжу, пасля якой тэкст робіцца больш аўтарскім творам перакладчыка, чым перакладам. Як і адбылося ў выпадку “Волшебника Изумрудного города” Волкава.

У “Казках дзядзькі Рымуса” было дзве складанасці: дэшыфраваць “eye dialect” і неяк перадаць яго ў беларускім тэксце. Але, паколькі сучасны беларускі правапіс сфармаваўся нашмат пазней за англійскі, то ў нас фактычна так і ёсць – што чую, тое і пішу. Прыйшлося шукаць іншыя сродкі, і самым лагічным мне падалося ўкласці ў вусны Рымусу які-небудзь беларускі дыялект. Я вырашыў скарыстацца гаворкамі Сенненшчыны, з якой мой дзед і мой бацька родам, якраз і слоўнік адпаведны ў нас ёсць. Якраз стылістычная апрацоўка тэксту цяпер у працэсе.

Але гэта ўсё перакладчыцкія прымхі. А мастацкі пераклад, асабліва дзіцячай літаратуры, ствараецца ў першую чаргу дзеля чытача. І вось тут паўстаюць пэўныя папраўкі на сённяшнюю рэчаіснасць. Узровень валодання і засваення беларускай мовы ў грамадстве з кожным днём падае, для бальшыні дзяцей яна зусім незразумелая ці непатрэбная. У такой сітуацыі на перакладчыка ўскладаецца яшчэ і пэўная сацыяльная адказнасць – зрабіць пераклад немудрагелістым, які б лёгка чытаўся і ўспрымаўся нават не надта падрыхтаванымі чытачамі, не выклікаў у іх агіды і жадання адкінуць кнігу, а наадварот, ствараў станоўчае ўражанне ад беларускай мовы, – але ўсё гэта не ў шкоду мастацкім якасцям самога перакладу.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Урэшце, пасля ўсёй гэтай цудоўнай дзіцячай літаратуры мне зноў захацелася перакласці нешта дарослае. І на мяне тут жа звалілася прапанова – “Дарога” Кормака Макарці, – ад якой я не мог адмовіцца, бо гэтая кніга ў арыгінале ўжо даўно стаяла ў мяне на “паліцы прэтэндэнтаў на пераклад”. Забаўна, але “Дарога” ў пэўным сэнсе працягвае тэму “Байцоўскага клубу”. Там адной з задачаў галоўнага героя было разбурэнне цывілізацыі, а тут мы маем вынішчаны свет, бясплодны шэры краявід, непраглядную безнадзейнасць без будычыні ці нейкага спадзеву на шчасце. Зусім як у нашай вёсцы ўвосень. 

А калі без жартаў, падобная атмасфера і сапраўды дапамагае лепей настроіцца на пераклад, глыбей пагрузіцца ў стан галоўных герояў, хіба што.

Не дзіва, што наваколле накладае на нас свой адбітак. І, як на мяне, вёска ў гэтым плане мае большую амплітуду, чым горад. Змены сезонаў там прачуваюцца глыбей, ярчэй. У горадзе ж архітэктура стварае больш пастаянную структуру, амаль нязменную круглы год. Хаця, калі паглядзець па-іншаму, у горадзе яна ўсё ж дынамічнейшая, чым у вёсцы. Другая толькі занепадае, пакуль першая як-ніяк разбудоўваецца. І ў гэтым плане, вядома, вёска здольная наганяць тугу. Вырываючыся з гарадской мітусні, там лепш прачуваеш канечнасць быцця.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Але і бясконцасць таксама. І яшчэ там у пэўным сэнсе болей свабоды. Замест пары дзясяткаў квадратных метраў асабістай жыццёвай прасторы, у вёсцы ў цябе пара дзясяткаў сотак зямлі. Зямлі, на якой ты сам гаспадар і можаш рабіць, што хочаш. Не ведаю, ці тая гэта зямля, якую так доўга шукалі і аб якой так доўга марылі (і працягваюць марыць) многія беларусы, але ў горадзе яе знайсці – не ведаю, ці магчыма. Хто ведае, мо менавіта таму беларуская мова й культура так і не прыжыліся ў горадзе і для многіх сённяшніх беларусаў застаюцца чыста вясковай рэальнасцю, састарэлай традыцыяй ці адмерлым абрадам. Можа, і так, але ўзрастае новае семя, якое стварае новыя сэнсы, гадуе новыя мары і выпраўляецца ў новае падарожжа ў пошуках сваёй новай зямлі. І хочацца верыць, яно яе знойдзе. І мы ўрэшце станем гаспадарамі на гэтай зямлі, і беларуская вёска перародзіцца ў нейкім новым абліччы. Хаця перад тым, магчыма, нам давядзецца прайсці даволі даўгі шлях – як героям “Дарогі” Макарці – праз попел, спустошаны, вынішчаны краявід, але ўпарта, няспынна рухаючыся ў патрэбным кірунку, мы ўрэшце знойдзем свой запаветны край. І вельмі хочацца, каб мы знайшлі яго тут.

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Акрамя літаратурнага перакладу, яшчэ я займаюся фатаграфіяй. Яна па-свойму таксама як пераклад – адной, сапраўднай, рэчаіснасці ў іншую, дакументальную. Як і слову, мы схільныя ёй давяраць, але, як і слова, фатаграфія можа хлусіць або нешта недагаворваць. 

Для мяне літаратура і фатаграфія ўсё ж ідуць паасобку, хаця ў фатаграфічных праектах, вядома, пры неабходнасці я карыстаюся тэкстам, каб скіраваць гледача, расставіць акцэнты і даць неабходны падмурак для разумення канцэпцыі. А ў цэлым літаратура і фатаграфія для мяне ў нечым – як горад і вёска: надакучыла сядзець у горадзе, можна заўсёды з’ехаць падалей і пераключыцца.

З аднаго боку, такое жыццё на два дамы можа падацца пэўнай мітуснёй, немагчымасцю выбраць нешта адно і спыніцца, задаволіцца ім. Але, калі ёсць імпэт, жаданне і час і на тое, і на другое, да таго ж пачуваешся добра і там, і там – то чаму не?

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Ёсць людзі, для якіх дом – гэта заўсёды адно пэўнае месца, ёсць тыя, для каго дом – проста чатыры сцяны ў дадзены момант жыцця, а ёсць, для каго гэта родныя людзі, сям’я побач – і не важна, якія сцены. Для мяне дом, хутчэй, спалучэнне ўсіх гэтых трох аспектаў. Ёсць дом асноўны, ёсць дом, дзе можна пабыць сам-насам з сабой, а з родным чалавекам добра, дзе б вы ні былі. Але калі паглядзець вышэй і казаць пра нейкае глабальнае адчуванне дому, нейкае акрэсленае месца, то гэта адназначна Беларусь. У гэтым плане, вядома, хочацца адчуваць сябе гаспадаром у сваёй хаце, і менавіта таму так баліць за ўсіх, каго з гэтай хаты гоняць або трымаюць на двары ў клеці.

Гады два назад мяне вельмі натхніў прыклад Язэпа Драздовіча, якога я для сябе пераадкрыў і пра якога потым зрабіў свой першы фотапраект. У сваіх касмічных падарожжах ён выпраўляўся далёка за межы роднага краю, за межы вядомага ягоным сучаснікам свету, але пасля ўсіх блуканняў па Марсе і Сатурне ён усё ж вярнуўся дамоў – напэўна ж, ведаў, што яго тут чакаюць вайна, голад і жабрацкая смерць, але ўсё адно вярнуўся. Чаму? Я шукаю адказы і для сябе. Бо дзе нарадзіўся, там і згадзіўся? Бо родны кут, ты так мне мілы? Бо каго любіш – люблю Беларусь?

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

Фотаздымак №8. Файл Dreva. 

Магчыма, выраз “пусціць карэнне” і сапраўды працуе: зямля, з якой узрос, у якой сяк-так ужо ўкараніўся, дае табе сілы, жывіць цябе. Але часам бывае – жывіць мёртвай вадой. Ці высмоктвае сілы. І што тады? Узяць пілу, адрэзаць сабе карані і перакульгаць кудысьці ў іншы край? Альбо застацца і згінуць? Альбо знайсці і паставіць нейкія фільтры, каб тая вада цябе не труціла.

Магчыма, літаратура, фатаграфія, музыка, у цэлым любая творчасць – гэта і ёсць той фільтр, хто ведае. Магчыма, яны і ёсць той таблеткай, якая дапамагае не звар’яцець і не скочыць у вір. Магчыма, яны і ёсць той жывой вадой, якая змывае любую атруту і падтрымлівае ў нас жыццё.

Хочацца верыць, што так і ёсць. 

Фотаздымак Сержа Мядзведзева. Без назвы. Магілёўская вобласць. 2021 год.

© Siarsh Miadzvedzieu

Сярж Мядзведзеў - беларускі перакладчык і фатограф

 

Нарадзіўся ў Віцебску ў 1985. Пераклаў на беларускую мову “Байцоўскі клуб” Чака Паланюка, “Чараўніка Краіны Оз” Фрэнка Баўма, “Казкі дзядзькі Рымуса” Дж. Ч. Харыса, “Неверагодны Містар Ліс” і “Чарлі і шакаладная фабрыка” Руала Дала, а таксама аповеды Артура Конана Дойла і О’Генры. Таксама аўтар канцэптуальнага арт-фотапраекта “Новая Зямля” (2 021), прысвечанага асэнсаванню творчасці Язэпа Драздовіча.

Жыве і працуе ў Беларусі.