Сляды на пялёстках

вольга гапеева
 

крохкасць

цікаўнасць

самота

цела

прастора

мова

мужчыны

супраціў

горад

– Якое слова Вы зараз абярэце? – пытаюцца ў мяне.

Крохкасць.

Гэтае слова бачыцца ці адчуваецца як нешта пяшчотнае і кранальнае, крохкасць – не значыць нешта негатыўнае, кепскае ці дэфектыўнае. Для мяне – гэта пра тонкасць настройкі і пра ашчаднасць, пра тое, што мы ўсе і ўсё вакол нас – сапраўды крохкае і можа ў любы момант знікнуць або даць сколінку ад кінутага нядобрага слова, злоснага позірку ці варожага штурхання. Таму Крохкасць для мяне – гэта пра нашае жыццё і пра нас саміх.

Але крохкі не значыць слабы, крохкі – гэта для мяне, можа, нават больш пра нашую адказнасць перад сусветам і перад іншымі, але, канешне, і пра ашчаднае стаўленне да саміх сябе.

Менск – гэта мой родны горад, родны ў слоўнікавым значэнні, там я нарадзілася і пражыла шмат гадоў. Але ці гэта горад, дзе я пачувалася добра?

Minsk, Zeichnung vom Foto, 2021.

Хутчэй не, чымся так. Менск для мяне шмат у чым горад траўмаў і болю, дзе шмат благіх успамінаў. Але галоўнае – мне здаецца, ён ніколі не быў маім, у тым сэнсе, што ён бачыў мяне з маленства і ведае пра мяне ўсё. І, як бывае, ужо пасталеўшы, хочаш, каб цябе бачылі інакш, і такім горадам для мяне стала Вільня. Там я ўпершыню адчула нейкую свабоду, для Вільні я была як чысты аркуш, яна нічога пра мяне не ведала, там я магла быць сабой і не пераймацца, што яна прыгадае нешта з майго мінулага.

Даволі часта потым мне даводзілася пазнаваць Менск у іншых гарадах. І наадварот – у Менску я часам бачыла іншыя гарады, завулкі ці кавалачкі тых гарадоў, дзе я пабыла. Памятаю, раней, калі я часта ездзіла адным маршрутам і стаяла на прыпынку Трактарнага завода, то ўяўляла, што там, за статуяй трактара і самім заводам – мора. Часта малюнак неба – і аблокі – дапамагалі гэтаму ўяўленню, “падманваючы” маю рэальнасць.

У сваёй новай кніжцы “Парадокс “Немаўля”, дзе шмат пра мову і нашыя стасункі з ёй, я параўноўваю пражыванне на пэўнай мове з пражываннем у пэўным горадзе.

Пераходзячы на іншую мову
– як пераходзячы на іншы бок вуліцы,
пачынаеш заўважаць іншыя будынкі,
іншых людзей і іншыя дрэвы,
і гэта вельмі проста,
бо, ідучы па звыклым баку вуліцы сваёй мовы,
гэтага не ўбачыць.
І само ўсведамленне таго,
што ты пабачыла ўсё гэта,
мяняе ў табе пэўную долю цябе.
[...]

Цяпер я жыву ў Мюнхене. Да лістапада 2022 года гэта мой дом, а далей – іншы горад, іншае жыццё. Але, калі задумвацца, што ёсць маім домам, пэўна, мой дом – унутры, што дае мажлівасць называць домам у прынцыпе любое месца, дзе я сёння буду засынаць.

Starnberger See bei München, 2021.

Я доўга ішла да такога разумення. Раней часта злавалася, што пачуваюся быццам бадзяга. Мець свой кут вельмі істотна – месца, дзе ты пачуваешся абароненай.

Але для мяне таксама важна – быць у самоце.

Пэўна, як і для шмат каго, хто займаецца творчасцю або інтэлектуальнай працай. Патрэбны час на інтраспекцыю, і лепш гэта атрымліваецца, калі вакол цішыня. Часта такімі месцамі для мяне рабіліся пісьменніцкія і перакладчыцкія рэзідэнцыі. Там у мяне заўсёды былі свой пакой і цішыня.

Берлін, Лавіньі, Вэнтспілс, Фельдафінг, Крэмс-на-Дунаі. Няпроста было пачынаючы з верасня 2020, бо я не ведала, куды мне давядзецца ехаць праз два месяцы. З Граца я перабралася на Вілу Вальдберта (Фельдафінг, непадалёк ад Мюнхена), і, на шчасце, два месяцы павялічыліся да чатырох. Там я змагла скончыць падрыхтоўку кніжкі Кабаясі Ісы. Потым нечакана ўзнік Крэмс-на-Дунаі, дзе я ўжо працавала над новымі перакладамі японскай паэткі Місудзу Канэка.

Krems an der Donau, 2021.

Перакладаць я пачала даволі рана. Ужо на другім курсе ўніверсітэта была замова – зрабіць пераклады вершаў для нейкай кніжкі, я ўжо цьмяна памятаю, для чаго гэта было. Але памятаю, што рабіла іх яшчэ на друкарцы. Замежныя мовы заўсёды цікавілі мяне – з дзяцінства, калі я на вакацыях жыла ў бабулі з дзядулем, вакол было шмат кніжак не толькі на беларускай і рускай, але на французскай і нямецкай, і я ўжо тады спрабавала нешта вучыць.

Пераклад як дзейнасць заўсёды даваў мне цудоўныя мажлівасці пабываць у файных месцах і сустрэць цікавых калегаў і новых сяброў. Забаўна, але, напрыклад, спачатку я пабыла на кароткатэрміновай стыпендыі ў Берліне як перакладчыца, а потым, на наступны год, мяне запрасілі ўжо як аўтарку. Таксама на літаратурны фестываль у Лёйкербадзе (Швайцарыя) я патрапіла як перакладчыца Норы Гомрынгер (дзе, дарэчы, пазнаёмілася з Эні Рутэрфорд, якая стала маёй перакладчыцай на англійскую), а ўжо гэтым летам я была там як аўтарка.

Leukerbad, 2021.

З большасцю аўтараў, якіх мне пашчасціла перакладаць, я сустракалася на літаратурных фестывалях або пісьменніцкіх рэзідэнцыях. Разам з сяброўствам і ўзнікала жаданне перакласці іхнія вершы. Так было з Ліндай Клакен, Крысцінай Дамброўскай, Норай Гомрынгер, Маціясам Гёрыцам, Мары Кона, Майрай Асарэ, Сямёнам Ханіным, Сяргеем Цімафеевым і іншымі. Тыя, што ўжо памерлі, прыходзілі праз кіно або падараваныя кніжкі. Так, паглядзеўшы фільм “Сільвія”, я вырашыла звярнуцца да паэзіі Сільвіі Плат. Хтосьці, вядома, прыходзіў “па замове”, так бы мовіць, – напрыклад, просьба ад часопіса перакласці Фрыдэрыке Майрокер. Пасля такіх сустрэчаў паўставалі не толькі пераклады, але і чалавечыя стасункі, рамантычныя гісторыі, сяброўства, адчувалася пэўная роднасць душаў. Так было з Ліндай Клакен: яна пісала вершы мне, а я – ёй.

Verbindung.

Напэўна, усё, што здараецца ў жыцці, і потым з гэтага нешта атрымліваецца, – прыходзіць у патрэбны момант, іначай – нічога б не атрымалася.

Канешне, ёсць пэўныя абставіны і інтарэсы ў пэўныя перыяды. Так было з кітайскімі перакладамі, я адчувала нейкую незавершанасць у дачыненні да кітайскай мовы (я не атрымала сертыфікат, бо кінула вучобу за пару месяцаў да заканчэння курсу, і з маёй рамантычнай гісторыяй нічога не выйшла). Таму я вырашыла завершыць гештальт, так бы мовіць, перакладамі паэзіі, якія потым выйшлі ў часопісе. Можна сказаць, што пераклады выратавалі мяне ад пачуцця бессэнсоўнасці – маўляў, навошта было вучыць тую мову.

Было і такое, што пераклад не ішоў, быццам нешта замінала ўзяцца за тэксты. Так адбылося з кніжкай Сільвіі Плат, я зрабіла некалькі перакладаў ейных вершаў для часопіснай публікацыі, даўнавата ўжо. А потым з’явілася прапанова выдаць ейную кніжку – і я нават выбрала ўжо вершы, а потым усё ніяк не магла сесці за іх. Нешта замінала. І так паўтаралася колькі разоў, перш чым я ўсвядоміла, што пакуль гэта не маё, пакуль я не адчуваю ейную паэзію настолькі, каб перакладаць на цэлую кніжку. У ейнай паэзіі шмат болю і перажыванняў наконт свайго месца ў гэтым жыцці – можа, таму? Можа, мне трэба было спачатку зразумець свае праблемы і свой боль?

Bäume, 2021.

Я часта назіраю за аўтаркай ці аўтарам (або чытаю пра іхняе жыццё, калі гэта ўжо памерлыя аўтары), каб зразумець асаблівасці светаўспрымання. Тады і паэзію разумееш лепш, бачыш, як гэта высвечваецца ў іхняй паэзіі. Таму ў кожнай аўтаркі і аўтара я таксама вучуся чамусьці новаму, напрыклад, лаканічнасці ў Лінды Клакен і Кабаясі Іса або наратыўнасці ў Шоты Іяташвілі (хаця вершы апошняга я зрабіла толькі ў чарнавіках).

Паэзія ўжо ўзгаданага Кабаясі Ісы прывабіла мяне той самай увагай да крохкасці, ягонай неймавернай эмпатыяй да ўсяго жывога, пры такім трагічным уласным жыцці. Напрыклад, ягонае хайку пра муху:

нашто забіваць
бач пацірае лапкі
муха старанна

І хоць Кабаясі Іса лічыцца шмат у чым аўтарам для дзяцей – гэта, канешне, спрашчэнне. Спачатку я зрабіла пераклады некалькіх хайку для часопіснай публікацыі, а потым гэта вырасла ў асобную кніжку з эсэ і культуралагічнымі каментарамі.

Hummel, 2021.

Хайку, з якога пачалося маё знаёмства з Ісай, было пра салаўя, які быццам выцер лапкі аб пялёсткі слівы. Увага да такой нязначнай дэталі (дробныя сляды, пакінутыя птушкай на пялёстках) жыва адгукнулася ўва мне і закранула нешта невымоўнае на ўзроўні суперажывання. Хайку падалося мне блізкім яшчэ і таму, што на наш балкон часта прыляталі сінічкі і сядалі на бялізну, што сушылася там, і мама была ўшчувала іх за тое, што яны “выціраюць свае лапкі” аб чыстую бялізну. Здавалася б, такая простая, пабытовая рэч – а і тут хаваецца паэзія. Вобраз птушкі, што пакідае сляды на пялёстках, для мяне адначасова кранальны і іранічны, як і само жыццё.

Напэўна, яшчэ важная рыса, за якую я люблю Ісу, – гэта іронія і самаіронія, бо, калі паэт занадта сур’ёзны (чытай – лічыць сябе важнай асобай), гэта сумна і патасна. Уменне ж усміхнуцца часта зніжае патаснасць і робіць верш “чалавечным”.

Katze, 2021.

Мне хацелася б, каб на беларускую больш перакладалася японскай літаратуры, якой у нас зусім няма. І літаратуры блізкіх суседзяў – літоўцаў, латышоў, эстонцаў, балканскай літаратуры, – мовы якіх мы ў прынцыпе можам разумець, але зусім мала ведаем пра іхнюю літаратуру. А гэтаксама, каб было больш філасофіі (класікі і сучасных аўтарак), гуманітарыстыкі. Мне падаецца, што пэўныя творы могуць дапамагаць пераадольваць складаныя перыяды, якія перажываюцца краінай ці чалавекам, дапамагаюць лепш зразумець іх і не заставацца ў ізаляцыі, нагадваючы, што ёсць або былі людзі, якія праходзілі ўжо праз нешта падобнае.

Памятаю, як мне прыйшла прапанова выправіцца на шпацыр з Робертам Вальзерам – перакласці ягоны “Шпацыр”. Я не змагла адмовіць. Гэта не самы просты аўтар, і працы было шмат, але цяпер я вельмі цешуся, што ў мяне была такая мажлівасць – працаваць з тэкстам Вальзера.

Зноў жа шкада, што так мала людзей у Беларусі ведаюць пра яго, ён лічыцца аўтарам для аўтараў і аўтарак, але ягоная проза для мяне – вельмі паэтычная і вытанчаная. Мне здаецца, вельмі ўдала перадалі атмасферу пісьма Роберта Вальзера браты Куэй у сваім фільме “Інстытут Бенджамента, або Гэты сон людзі завуць жыццём” (зняты паводле рамана Роберта Вальзера “Якаб фон Гюнтэн”).

Passanten, 2021.

З узростам я ўсё больш скептычна стаўлюся да мовы як да з’явы. Канешне, як паэтка я веру ў сілу слова, але гэта не слова само па сабе, за ім павінны стаяць асоба, ідэя, якія і напаўняюць слова той моцай, пра якую шмат пішуць. Але моц можа быць як карыснай і гаючай, так і разбуральнай (у залежнасці ад таго, хто і чым “зараджаў” гэтае слова). Не ведаю, можа, цела нараджае слова, і ў гэтым сэнсе яно першапачатковае, хаця “спачатку было слова…” – як быць з гэтым?

Мы знаходзімся ў пэўнай моўнай турме, таму часам здаецца, што быццам словаў не хапае ці яны не пасуюць, трапнае слова ніяк не ідзе. Для мяне гэта быццам пра падсвядомае адчуванне таго, што існуе повязь або разуменне паміж намі ўсімі і іншымі істотамі, – якое знаходзіцца па-за мовай (чалавечай, маю на ўвазе). І тады цела можа значна больш.

Einsamkeit, 2021.

Мовы – досыць жорсткія канструкты, але паэзія – тая сфера, дзе мажліва ўсё і эксперыменты дазваляюцца. Не ведаю, якой была б мая ўласная паэзія, калі б я ведала толькі беларускую.

У Менску я не была з кастрычніка 2019 года. Калі ў мяне пытаюцца пра тое, што адбылося ў Беларусі ў 2020 і 2021 гадах, мне цяжка знайсці патрэбныя словы. Спачатку хочацца адшукаць адчуванні, і думаецца, што, калі асэнсаваць саму сітуацыю, прыйдуць і яны.

Тут можа прыдацца досвед іншых аўтарак, якія пражывалі нешта падобнае, як, скажам, Хана Арэнт, ейныя тэксты мне вельмі дапамагаюць зразумець сябе і сваё месца ва ўсім, што адбываецца цяпер з краінай. І гэта можа прагучаць дзіўна, але калі я распавядаю пра Беларусь пасля 2020, то, хутчэй, мне даводзіцца казаць пра ейнае мінулае, а для гэтага словы ёсць.

крохкасць
цікаўнасць
самота
цела
прастора
мова
мужчыны
супраціў
горад

– Якое слова Вы зараз абярэце? – пытаюцца ў мяне.

Любоў.

Volha Hapeyeva, Foto: © Samu Bergson

Вольга Гапеева (Volha Hapeyeva) — паэтка, перакладчыца, піша прозу, драматургію і часам кнігі для дзяцей. Мае навуковую ступень у лінгвістыцы. Ейныя творы перакладзеныя больш чым на 15 моваў свету. Стыпендыятка міжнародных праграм для пісьменнікаў і перакладчыкаў (Аўстрыя, Германія, Латвія, Швейцарыя), удзельніца шматлікіх міжнародных літаратурных фестываляў (Славенія, Германія, Калумбія, Чэхія, Швейцарыя, Польшча і інш.). Аўтарка кніг паэзіі “Граматыка снегу” (2017), “Словы якія са мной адбыліся” (2020), “Парадокс “Немаўля” (2022) і інш.,  раманаў “Кэмэл-трэвэл” (2019) і “Самота, што жыла ў пакоі насупраць” (2021), кніг для дзяцей “Сумны суп” (2014), “Дзве Авечкі” (2017), “Адна Шкарпэтка” (2020). Асобнымі кніжкамі на нямецкай мове выйшлі раман “Кэмэл-трэвэл” (Droschl Verlag, 2021) і зборнік вершаў “Mutantengarten” (Edition Thanhäuser, 2020), на англійскай мове выйшаў зборнік вершаў „In My Garden of Mutants“ (ARC Publication, 2021). Афіцыйны сайт https://hapeyeva.org