ІДЫШ. ВЯРТАНЬНЕ

ВОЛЬГА БАБКОВА: Беручыся за падрыхтоўку размовы з табой, шаноўны Сяргей, я ніякавела перад абшарам невядомага сьвету, які разгортваўся перада мною сувоем ува ўсе бакі, але сьвету настолькі прыцягальнага, уражальнага і агромністага, што займала дых. Ведала цябе яшчэ з раньніх менскіх часоў як знаўцу шматлікіх эўрапейскіх моваў. А калі ўпершыню ты пачуў “сыры голас ідышу”¹? Тут я ўжываю мэтафару выдатнага яўрэйскага пісьменьніка Мойшэ Кульбака, пра якога ў нашай размове будзе шмат згадак.

Moyshe Kulbak. © public domain.
 

СЯРГЕЙ ШУПА: У маім дзяцінстве на Бродзе на другім паверсе нашай хрушчоўкі жыла старая бабуля. Старая – гэта слаба сказана, старажытная. Выглядала яна як мумія, твар – чэрап, абцягнуты жоўтай скурай. (Цяпер я задумваюся – што і дзе ёй давялося ў жыцьці перажыць.) Жыла яна адна, з маленькім сабачкам Чапікам, як яе звалі – мы й ня ведалі, называлі “Чапіка бабушкай”. Дык вось, часам яна сядзела на лаўцы перад пад’ездам з суседкай зь першага паверху, укормленай сварлівай Кларай, і яны напаўголаса гаварылі на нейкай трывожнай, таямнічай, сакрэтнай мове. Я падазраю, што Чапіка бабушка наагул ні на якай іншай мове не гаварыла. Гэта была мая першая сустрэча зь ідышам. Напэўна, Чапік таксама гаўкаў толькі на ідышы, калі мы спускаліся па сходах міма яе кватэры.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Кажуць, што людзі з добрым музычным слыхам найбольш здольныя да вывучэньня моваў. Памятаю тваю хатнюю калекцыю кружэлак з запісамі выбітнай музыкі (здаецца, мы слухалі харавую музыку). Ня ведаю, ці сьпяваеш ты, але ў музыцы разьбіраесься, гэта дакладна. Што было найперш – мовы, музыка? Ці ёсьць для цябе сувязь паміж імі?

СЯРГЕЙ ШУПА: Мая мама выкладала ангельскую і нямецкую мовы ў Менскім музычным вучылішчы імя Глінкі, а да таго яшчэ і сьпявала і нават магла выбраць музычную кар’еру. Таму мовы і музыка былі ў маім жыцьці ад нараджэньня – і мне цяжка тут зрабіць адназначны выбар. Сувязь паміж імі адназначна ёсьць. І яшчэ, пры ўсёй іх уяўнай “гуманітарнасьці” лінгвістыка і тэорыя музыкі былі для мяне, хутчэй, дакладнымі навукамі, што заўсёды цешыла маю тэхнарскую душу.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Шмат якія творчыя акты ў нашай краіне рабіліся – як у часы СССР, так і цяпер, у незалежнай Беларусі – насуперак панавальнаму дыктатарскаму рэжыму. Памятаеш, вядома, радкі перастворанай беларускім паэтам Алесем Разанавым ² п’есы літоўскага пісьменьніка і драматурга Казіса Саі “Клеменс” ³: “І гэты час, і гэты лад не назаўсёды, я клічу гром, я клічу град, жыві, нязгода”. Гэты спэктакль, пастаўлены ў 1980 годзе на сцэне Нацыянальнага Віцебскага тэатру, стаўся падзеяй культурнага і грамадзскага жыцьця. Такая нязгода і давала магутныя стымулы вывучаць тое, што забаранялася. Гэткім было для кола маіх сяброў вяртаньне да беларускай мовы – як супраціў савецкасьці. Вывучэньне ідышу, а таксама забароненага іўрыту таксама сталася такім крокам?
 

СЯРГЕЙ ШУПА: Радкі памятаю, у спэктаклі гэта была песьня, якую мы з “Майстроўняй” ⁴ сьпявалі на ўсё горла дзе толькі можна... Так, было пэўнае лінгвістычнае франдэрства. Я з маленства прывучыўся слухаць радыё – пра гэта я мог бы напісаць цэлую кнігу, – у тым ліку ўсякія “галасы”, і, трапіўшы аднойчы ў Крым, упершыню пачуў няшчадна глушаны ў Менску “Голас Ізраілю” і цэлы месяц у тым Крыме яго слухаў. Найбольш мяне, вядома, прывабілі кароткія лекцыі іўрыту. Тое, што ён быў фактычна пад забаронай, я ўжо ведаў – і прагна ўсмоктваў кожнае слова. Так яно пачалося і не канчаецца да сёньня. Зь ідышам было інакш. Ідыш забаронены ня быў, але ўсё даступнае на ідышы – газэты, часопісы, кнігі – было такое безнадзейна савецкае, што вялікага жаданьня не абуджала. Зь іншым ідышам, на жаль, у мяне тады кантактаў не было, яны знайшліся пасьля.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Колькі гадоў таму ў Менску ладзіліся вандроўкі па беларускіх мястэчках “У пошуку ідышу”. Адну з такіх вандровак вялі мастак, паэт і культуроляг Міхал Анемпадыстаў⁵, зачараваны невымоўнасьцю гэтага зьнікомага сьвету, і доктарка сакральнай тэалёгіі, тэма дысэртацыі якой ‒ “Космас і хаос у габрэйскай Бібліі і міталёгія старажытнага Блізкага Ўсходу” Ірына Дубянецкая. Гэта былі пошукі сьлядоў у траве, у руінах… Па якіх сьлядах крочыў ты?

©  privat

© privat

СЯРГЕЙ ШУПА: Я прыйшоў да ідышу зусім зь іншага боку – праз друкаванае слова. Кнігі, газэты, рукапісныя тэксты. Я вандрую па літаратурных ляндшафтах, па будзённых газэтных хроніках, па радках лістоў простых людзей, якія дыхаюць непрыдуманым жыцьцёвым драматызмам.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Ці даводзілася табе ў тваіх вандраваньнях чуць жывую паўнакроўную лексыку ідышу, ці галоўныя ідыскія скарбы адшукваў у слоўніках?

СЯРГЕЙ ШУПА: Вядома ж, у тых маіх вандраваньнях па пісаных тэкстах поўна неацэнных скарбаў. Але давялося чуць і сапраўды жывую паўнакроўную лексыку, і фразэалёгію, і інтанацыі, і гумар, і непаўторны стыль – з вуснаў майго даўняга добрага знаёмага Довіда Каца⁶ , выкладчыка, лінгвіста і пісьменьніка. Ён адзін зь нешматлікіх сёньня людзей, што вырасьлі па-за рэлігійным асяродзьдзем, чыёй роднай мовай ад нараджэньня быў ідыш. Ён вырас у Брукліне, але бацькі ягоныя паходзяць з ваколіц Міхалішак⁷ і Сьвіра ⁸ – і можна сабе ўявіць, што ён і гаворыць так, як гаварылі там людзі яшчэ якіх сто гадоў таму. Апрача таго, Довід амаль за дваццаць гадоў аб’ехаў усе гарады і мястэчкі паміж Менскам і Вільняй і паназапісваў тысячы кілямэтраў магнітафоннай, а пасьля і відэастужкі гутарак з апошнімі жывымі носьбітамі тамтэйшага ўнікальнага літоўска-беларускага ідышу – гэтае багацьце ён паступова выкладвае на YouTube⁹, і там таксама можна бясконца слухаць і слухаць...

Слоўнікі Сяргея Шупы. © privat

ВОЛЬГА БАБКОВА: У 2008-м у Менску адбылася падзея! Зьяўленьне “Ідыш-беларускага слоўніка” Алеся Астравуха. Знайшла ў ім два супрацьлеглыя выказваньні пра мову: 1. “Ідыш мае ў сабе іскру вечнасьці”, “найвялікшы моўны цуд у сьвеце” (Іцык Мангер); 2. “Ідыш, сумесь гэбрайскай і нямецкай моваў, як і ўсякая чужародная сумесь, выклікае агіднае ўражаньне” (Карл Пухнэр, Мюнхэн, 1934 г.). Гэты культурніцкі падзел ва ўспрыняцьці ідышу існуе дасюль. Чаму?

СЯРГЕЙ ШУПА:  Падзел можа існаваць толькі паміж веданьнем пытаньня і няведаньнем. У той момант, калі пачалося самастойнае разьвіцьцё ідышу, ніякай такой нямецкай мовы, якая б асацыявалася зь сёньняшняй, не было. Проста ад нейкага моманту з агульнага камля пачалі расьці розныя галінкі, з адной вырас ідыш, з другой – нямецкая. Пры гэтым ідыш набраўся па дарозе розных уплываў – іўрыту, суседніх славянскіх моваў. Але ад нямецкай ён адрозьніваецца ня толькі багацьцем запазычанай лексыкі, а яшчэ і прасодыяй, інтанацыяй, граматыкай, словаўтварэньнем. Гэтая блізкасьць часта бывае толькі ўяўная, і рызыкну сказаць, што залішняе веданьне нямецкай, напрыклад, перакладчыку зь ідышу можа і перашкаджаць. “Іскра вечнасьці”, “найвялікшы моўны цуд” – ну гэтыя выказваньні ўжо цяжка вымераць навуковымі інструмэнтамі... Лепш я тут працытую, што пісаў пра ідыш мой любімы Кульбак у перакладзе Андрэя Хадановіча:

Яўрэйскія словы, сузор’е агеньчыкаў мілых, агеньчыкаў мілых,
як іскаркі золата зь цёмнай руды.
Яўрэйскія словы, чародка галубак, галубак маіх чыстакрылых,
што ў сэрцы буркуюць, буркуюць заўжды.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Мы з табой “абое рабое” ў любові да Менску. Якія габрэйскія мясьціны гораду (ці іх цені) грэюць тваю душу?

СЯРГЕЙ ШУПА: Любоў да Менску непазьбежна некалі прывядзе да яўрэйскай тэмы. У мяне гэтыя дзьве лініі сышліся яшчэ ў раньнім падлецтве, калі аднойчы я зь сябрамі нечакана набрыў на могілкі на вуліцы Сухой. Быў пачатак 1970-х, могілкі яшчэ былі на месцы, але ўсё ўжо было раскапана і паразьвернута. Была золкая позьняя восень, мы хадзілі між рэальнымі чарапамі і косткамі, уражаньне было наймацнюшчае. А мяне, ужо тады шалёнага лінгвіста, зачаравала мноства помнікаў, надпісы на якіх я ня мог прачытаць! І гэта ўсё – тутэйшае, роднае, менскае! Цэлы мацярык менскасьці, закрыты ад сьвету, зашыфраваны таемным кодам...

Могілкі на сухой. © privat

Мой яўрэйскі Менск – гэта пераважна Горад Ценяў. Бо ўсё самае-самае ўжо не існуе. А самае-самае – гэта Школьны Двор з Халоднай сынагогай, гэта Замчышча і Балота за ім. Я люблю сядзець у Траецкім зь півам над берагам ракі, глядзець на другі бераг і бачыць вачмі душы Замкавую гару, крамкі Нізкага рынку, купал бэс-мэдрэша пахавальнага брацтва “Шывэ круім”. Праходзячы міма стадыёну “Дынама”, я ўяўляю сабе старыя могілкі на крутым пагорку, сто гадоў таму на іх ужо не хавалі, і там панаваў таямнічы і страшнаваты заняпад... На Інтэрнацыянальнай яшчэ стаіць дом, дзе мясьцілася кнігарня Гальперына – колішні сапраўдны інтэлектуальны клюб, які не абміналі самыя славутыя яўрэйскія госьці Менску, палітыкі, пісьменьнікі, бунтаўнікі. Ды фактычна кожны ацалелы дом Старога Менску мог бы расказаць сваю яўрэйскую гісторыю.

Могілкі на сухой. © privat

ВОЛЬГА БАБКОВА: Сяргей, ты перакладаеш на беларускую мову тэксты з іўрыту і ідышу. У чым для цябе, перакладчыка, галоўная адметнасьць працы з гэтымі абсалютна рознымі мовамі аднаго народу?

СЯРГЕЙ ШУПА: Гэта як бы крыху розныя глебы, розныя паветры. Праз прызмы гэтых моваў сьвет выглядае крыху па-рознаму. Мне тут прасьцей будзе параўнаць гучаньне на гэтых мовах таго самага тэксту. Калі я перакладаў два раманы Кульбака, я часта зазіраў у іх пераклад на іўрыт, выкананы чалавекам, для якога ідыш быў роднай мовай. Дык вось, на іўрыце тыя тэксты выглядаюць значна бядней, бо ў ім проста не знайшлося шмат якіх словаў, якія апісваюць беларускую прыроду, краявіды, побыт – назваў расьлінаў, птушак, прадметаў хатняга ўжытку. Не ўдаецца перадаць і нейкія эмацыйныя нюансы тэксту, ідыш у гэтым сэнсе значна жывейшы. Зноў жа, іўрыт мае свае магчымасьці, свае глыбіні, якія цяжка захаваць пры перакладзе – бо ледзь ня кожнае слова іўрыцкага тэксту адгукаецца ў Старым Запавеце, у Талмудзе, у сярэднявечнай паэзіі.

Пры гэтым нельга забывацца, што іўрыт стагодзьдзямі быў адной зь пісьмовых моваў беларускай зямлі. Увесь той час, што яўрэі жылі ў Беларусі, іўрыт быў ня толькі мовай рэлігіі, рытуалаў і малітваў, але і юрыдычнай і дзелавой дакумэнтацыі, грамадзкага аратарства, тэалягічных, гістарычных, прыродазнаўчых трактатаў і шмат чаго яшчэ. Мясцовы іўрыт меў і свае асаблівасьці – ад спэцыфічнага вымаўленьня да лексыкі, асаблівасьці графікі. Так, на ім не гаварылі дома, на вуліцы або на рынку, але ён не пераставаў жыць усе гэтыя стагодзьдзі, і наш славуты зямляк Эліэзэр бэн Егуда ¹⁰ не “адрадзіў” яго, а толькі ўдыхнуў у яго новае жыцьцё, адкрыў для яго новыя прасторы.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Маё наступнае пытаньне мае гістарычны, культуралягічны адказ. Але я яго ня ведаю. Чаму габрэйскі народ у выніку абраў іўрыт, амаль пахаваўшы ідыш?

СЯРГЕЙ ШУПА: Адказ вельмі просты. Яўрэйскі народ расьсяліўся фактычна па ўсім вядомым сьвеце і гаварыў, апрача ідышу, яшчэ на дзясятку, калі ня болей, розных моваў. Як я разумею, пад яўрэйскім народам ты тут маеш на ўвазе Ізраіль (бо іўрыт “абраны” там). Дык сучасная дзяржава Ізраіль і ўзьнікла як ажыцьцяўленьне праграмы сіянізму, дзе іўрыт як нацыянальная мова ўсіх яўрэяў быў закладзены адпачатку. Выбар на карысьць любой іншай мовы – напрыклад, ідышу – быў бы парушэньнем гэтага прынцыпу і дыскрымінацыяй усіх іншых культурна-моўных супольнасьцяў. 

Супрацьстаяньне ідышу і іўрыту існавала кароткі час у нашых землях у першай палове ХХ стагодзьдзя, калі, з аднаго боку, ідыш пачаў заваёўваць сякія-такія правы як мова культуры і грамадзкай камунікацыі (у гэтым яго лёс крыху нагадвае лёс беларускай мовы), а іўрыт пад уплывам ідэяў сіянізму пачаў вырывацца з вузкіх традыцыйных рамак. Ужо ў 1910-х гадах у Менску пачалі ўзьнікаць гурткі навучаньня іўрыту – іўрыту сьвецкаму для штодзённай камунікацыі. Па менскіх вуліцах і парках ужо хадзілі маладзёны, якія гаварылі між сабою толькі на іўрыце. Тым часам галоўныя ворагі сіянізму – сацыялісты розных адценьняў – усяляк прапагандавалі ідыш. Перамагчы ідышу ў гэтай барацьбе дапамагла савецкая ўлада, якая на пачатку 1920-х проста забараніла іўрыт як мову рэакцыйную і антысавецкую. Затое ў Польшчы – і ў Заходняй Беларусі – абедзьве мовы суіснавалі і востра канкуравалі, напрыклад, у школьніцтве: былі школы ідыскія і іўрыцкія (адукацыйнай сыстэмы “Тарбут”¹¹. Але вайна ўсяму гэтаму паклала канец.
У Ізраілі ідыш ад самага пачатку ўспрымаўся нэгатыўна – як мова выгнаньня, мова пераможаных, мова, падобная гучаньнем да мовы чыніцеляў Галакосту. Цікавасьць да ідышу і ягоная папулярнасьць узьніклі там адносна нядаўна, існуе шмат розных курсаў, гурткоў, сэмінараў. Ну і – ідыш надалей жыве напоўніцу ў ультраартадаксальных супольнасьцях у Ізраілі і ЗША, толькі што сярод тых, хто на ім гаворыць, вельмі мала стваральнікаў і спажыўцоў сьвецкай ідыскай культуры.

ВОЛЬГА БАБКОВА:  Выдатны перакладчык са старажытнагрэцкай, лацінскай, нямецкай, ангельскай, францускай, польскай, гішпанскай моваў, адзін з укладальнікаў нямецка-беларускіх слоўнікаў, аўтар моўных падручнікаў і хрэстаматый Лявон Баршчэўскі¹² , а таксама беларуска-гішпанскі перакладчык, віцэ-прэзыдэнт Беларускага ПЭН-цэнтру Карлас Шэрман¹³ мелі свае “сакрэты” і парады майстэрства: “быць крыху акторам”, каб эмацыйна здолець увасобіць чужы тэкст, як свой, а таксама валодаць “індзейскім слыхам на падтэкставыя плыні”. Якія твае “сакрэты”?

СЯРГЕЙ ШУПА: Мой галоўны прынцып – застацца верным аўтару, стаць яго голасам, не вылазіць наперад і не засланяць яго сваім “я”. Часам перакладчык – магчыма, з прычыны нерэалізаванасьці ўласных творчых амбіцыяў – падпраўляе аўтара, “паляпшае” яго, надае тэксту свае стылістычныя фарбы, якіх у арыгінале не было. Прычым нярэдка бывае, што такое творчае перапісаньне сапраўды робіць тэкст больш выразным, больш чытэльным і прывабным. Перакладчык становіцца суаўтарам, выходзіць на арэну разам з аўтарам, а бывае, што і паперад аўтара. Магчыма, для чытачоў ніякай розьніцы і няма – чытаньне можа быць і больш лёгкім і прыемным. Дык вось, на маю думку, – гэта парушэньне нейкіх прафэсійных межаў, гэта ўжо не пераклад, а нешта іншае.

ВОЛЬГА БАБКОВА: У архіўных дакумэнтах судовых канцылярый Вялікага Княства Літоўскага тутэйшыя гэбраі, падаючы скаргі ці апэляцыі, пісалі “писмом жыдовским”, а тутэйшы пісар “выкладал подпис обрейски” на старабеларускую мову, пры гэтым рука ягоная часам выпісвала кірылічныя ці лацінскія літары на жыдоўскі ўзор. А ці ёсьць для цябе прынцыповай у перакладах праблема выбару паміж назовамі “жыд”, “габрэй”, “гэбрай”, “яўрэй”?

СЯРГЕЙ ШУПА: Гэтае пытаньне значна шырэйшае, чым прыватная праблема перакладчыцкай практыкі. І ўпіраецца яно ў балючую тэму беларускай ідэнтычнасьці: хто мы і дзе мы? Частка Ўсходняй Эўропы разам зь Літвой, Польшчай, Чэхіяй – ці культурна-цывілізацыйны прыдатак Расеі?

У старабеларускай мове слова “яўрэй” было збольшага словам кніжным і адносілася найчасьцей да біблійнага народу, тым часам як словам “жыд” называўся прадстаўнік народу, які ад сівой даўніны жыў побач з намі, гэта было слова жывое, пабытовае, штодзённае.

У расейскай мове стылістычныя нюансы гэтых словаў былі іншымі, і мы ўсе гэта добра ведаем. За два зь лішнім стагодзьдзі расейскай акупацыі пад уплывам масіўнай русіфікацыі гэтыя расейскія нюансы непазьбежна праніклі і ў беларускую культурную прастору. У 1920-х гадах гэтае пытаньне ўзьнікла ў публічным дыскурсе, і ўрэшце пасьля некалькіх гадоў паралельнага ўжываньня абодвух тэрмінаў – “жыд” і “яўрэй” – выбар быў зроблены на карысьць апошняга.

Гэтае пытаньне зноў усплыло ў нашыя часы пасьля таго, як зьніклі ўсе савецкія цэнзурныя бар’еры і слова “жыд” у сваім колішнім, нэўтральным значэньні сям-там пачало вяртацца ў публічны і афіцыйны ўжытак. Але з увагі на тое, што беларускія яўрэі на той момант былі амаль татальна зрусіфікаваныя і ўспрымалі сьвет выключна праз расейскія моўныя вобразы, слова выклікала і дагэтуль выклікае ў іх адназначна нэгатыўныя асацыяцыі.

Шмат для каго, аднак, афіцыйнае слова “яўрэй” гучала занадта “трасяначна”¹⁴, таму пачаліся пошукі кампрамісаў – “гэбрай”, “габрэй”, якія сёньня даволі шырока ўжываюцца ў незалежных выданьнях. Мне гэтыя словы гучаць занадта штучна, таму я ўрэшце пачаў ужываць слова “яўрэй” – мне яно асабліва вуха ня рэжа, тым больш што ёсьць прэцэдэнты старабеларускай мовы і мовы 1920-х. Прынамсі, рэжа непараўнальна меней, чым яўрэям слова “жыд”, нават ужытае нэўтральна, без адмоўных інтэнцыяў. Я думаю, што гэта разумны кампраміс, але чакаў бы і большага разуменьня зь яўрэйскага боку, каб не здаралася абсалютна недарэчных скандалаў, накшталт таго, што выбухнуў вакол назвы фальклёрнага гурту “Жыдовачка”.

ВОЛЬГА БАБКОВА: I Мушу сказаць, што выхад двух раманаў яўрэйскага пісьменьніка родам зь беларускага мястэчка Смаргонь Мойшэ Кульбака¹⁵“Панядзелак” (2018) і “Мэсія з роду Эфраіма” (2019) у тваім перакладзе зь ідышу – падзея для беларускай літаратуры проста касьмічнага значэньня. Дасюль не магу вызначыцца – ці прозу я чытала? Настолькі паэтычна і мэтафізычна гучыць мова Кульбака ў тваім перакладзе. Дзякуй за асалоду! Як гэта сталася магчымым? Ці ня стаўся ты сам пасьля такой працы са словамі і сэнсамі гэбрайскім / беларускім містыкам? 

СЯРГЕЙ ШУПА: Дзякую за такую ацэнку маёй сьціплай працы. Так, я думаю, што раманамі гэтыя кнігі можна назваць вельмі ўмоўна – яны парушаюць традыцыйныя канвэнцыі раманнай архітэктуры. Кульбак пісаў-пісаў вершы – і раптам пачаў пісаць “прозу”, а яно неяк на прозу ня моцна было й падобна... Ну й добра. Праўда, перакладаць было няпроста, больш за ўсё я баяўся, што пераклад будзе гучаць менавіта як пераклад – на фоне твораў беларускамоўных празаікаў 1920-х гадоў зь іх вельмі багатай і выразнай мовай. Наколькі гэта ўдалося – сказаць цяжка, але я стараўся. Містыкам я ня стаў – мне было дастаткова чарадзейства мовы, рытму, стылю. Важна было вярнуць гэтыя творы ў беларускі літаратурны кантэкст. Ня так шмат у нас раманістаў 1920-х гадоў.

ВОЛЬГА БАБКОВА: На лекцыі, прачытанай на незалежнай адукацыйнай пляцоўцы Беларускага Калегіюму, якая называлася “Вярнуць сваё: накід канону ідышамоўнай літаратуры Беларусі” ты распавядаў пра асаблівасьці мовы Кульбака, пра паўночна-ўсходні, літвацкі дыялект ідышу, на якім размаўляла на абшарах паміж Менскам і Вільняй трэцяя частка насельніцтва. У чым асаблівасьць гэтага дыялекту? Зь якімі цяжкасьцямі табе даводзілася сутыкацца пры перакладах? Ці здараліся неперакладальныя словы, якія здольныя жыць толькі ў “сваёй” мове і не паддавацца перакладу?

СЯРГЕЙ ШУПА: У Беларусі і Літве быў асобны дыялект ідышу, фактычна ён тэрытарыяльна адпавядаў зоне існаваньня спэцыфічнай “літвацкай” цывілізацыі. Літвакі – яўрэі Беларусі і Літвы – адрозьніваліся ад іншых яўрэяў (украінскіх, польскіх) і сваім характэрным дыялектам, і рысамі характару (упартасьць, рацыянальнасьць), і рэлігійнымі асаблівасьцямі, і этнаграфіяй (гэфілтэ фіш зь перцам і сольлю, а ня з цукрам, як у Польшчы ці Ўкраіне). Літвацкая тэрыторыя складалася з трох геаграфічных частак: Жамэт (Жамойць), Літэ (Літва) і Райсн (Беларусь), усё гэта складзенае разам – гэта ня што іншае, як наша роднае Вялікае Княства Літоўскае. Дык вось, Кульбак – гэта сапраўдны пясьняр гэтага краю, закаханы ў яго прыроду, паветра, ваду, людзей. Яго паэму “Райсн” паводле духу сьмела можна параўнаць, прыкладам, з “Новай зямлёй”. Ну і ясна, не маглі ня радаваць шматлікія беларускія словы, якія часта сустракаюцца ў ягонай паэзіі і прозе, або сынтаксічныя канструкцыі, пад якімі ўгадваліся нашы звыклыя мадэлі.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Ці спрыяла табе пры перакладах зь ідышу тваё веданьне ці, прынамсі, разуменьне нямецкай мовы?

СЯРГЕЙ ШУПА: Вось якраз я ведаю нямецкую мову роўна настолькі, што яна мне не замінала ў разуменьні ідышу. Ня ведаю, напрыклад, ці веданьне расейскай мовы некаму спрыяе пры перакладах зь беларускай? Ці наадварот? Вось і тут так, хоць аналёгія, можа, і не зусім дакладная...

ВОЛЬГА БАБКОВА: Апроч слоўнікаў, дапаможнікаў, размоваў са спэцыялістамі, ці пагружаўся ты ў час перакладу Кульбака сам-насам у ягоны мэтафізычны сьвет праз слуханьне, прыкладам, хасыдзкіх мэлёдый, праз знаёмства з гісторыяй гэбрайскага містыцызму?

СЯРГЕЙ ШУПА: Каб адэкватна перакладаць зь ідышу, так ці так трэба ў нешта пагружацца. Бадай што ўсе пісьменьнікі, якія пісалі на ідышы да першай паловы ХХ стагодзьдзя, прайшлі традыцыйную сыстэму яўрэйскай адукацыі – хэдэр, яшыву. Таму ў іх творах часта трапляюцца рэчы, якія чалавек з такім самым культурным фонам зразумее бязь лішніх тлумачэньняў, а для сёньняшняга чытача – дый перакладчыка – гэта ўжо даўно забытыя мудрасьці. Вось жа даводзіцца праходзіць хоць бы нейкі “кароткі курс” традыцыйных яўрэйскіх навукаў, а там будуць і мэлёдыі, будзе і містыцызм. І ўсё роўна да канца зразумець нейкія месцы ў тэкстах Кульбака сёньня ўжо вельмі цяжка, калі наагул магчыма. Жывая нітка мовы, якая вілася стагодзьдзямі з пакаленьня ў пакаленьне, гвалтоўна перарвалася, і ёсьць рэчы, пра якія сёньня проста ўжо няма ў каго спытацца.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Раманы Кульбака існуюць у перакладзе на іўрыт, на англійскую, францускую, гішпанскую, нямецкую мовы. Пакуль ня чула пра расейскую. На тваю думку, беларуская мова “сябруе” зь ідышам?

СЯРГЕЙ ШУПА: Безумоўна, сябруе. У 1920-х гадах у паралельных працэсах беларусізацыі і ідышызацыі, у іх посьпехах і няўдачах было шмат агульнага і падобнага. Гэтыя дзьве мовы, якія стагодзьдзямі цярпелі ўціск, не прызнаваліся вартымі таго, каб лічыцца асобнымі мовамі, нарэшце перажывалі свой росквіт і творчае разьвіцьцё. На жаль, нядоўга.
На расейскую мову пакуль што перакладзеныя толькі “Зэлменяне”, прычым іх першы пераклад на расейскую быў зроблены яшчэ ў 1937 годзе Яўгенам Трапоўскім, але выйсьці ўжо не пасьпеў. Ці зьбіраецца там нехта перакладаць нешта яшчэ – ня ведаю. Затое ведаю, што ў 2022 годзе выйшаў раман “Мэсія з роду Эфраіма” ў перакладзе на літоўскую мову Міндаўгаса Квяткаўскаса.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Шмат добрых слоў ты кажаш на адрас рэдактаркі, перакладчыцы, выкладчыцы ідышу Асі Фруман ¹⁶, зь якой вы разам “пражывалі” раманы Кульбака, працуючы над перакладамі. З чаго складалася вашая супраца?

СЯРГЕЙ ШУПА: Ася – хіба што самае цудоўнае, што са мной здарылася ўва ўсёй гэтай гісторыі перакладаў з Кульбака. Адну за адной мы пражылі ўжо тры Кульбакавы кнігі – “Панядзелак”, “Мэсію”, а цяпер яшчэ і Поўны збор паэзіі, выданьне якога ўжо на падыходзе. З Асяй мне моцна пашанцавала – яна ня толькі ўдумлівая лінгвістка, але і чулая паэтка, прычым піша на пяці (ці, можа, і болей?) мовах – і аднолькава таленавіта на ўсіх. Яна ня толькі тонка разьбіраецца ў ідышы, але і ў беларускай мове адчувае сябе, як рыба ў вадзе. Праца нашая складалася з таго, што я дасылаў ёй порцыямі пераклад, яна вяртала мне яго з выпраўленьнямі, заўвагамі і камэнтарамі, я на іх рэагаваў, яна рэагавала на мае рэакцыі – і так пакуль не былі вырашаныя ўсе праблемы. У выніку мы пачалі разумець адно аднаго з паўслова, паўгуку, паўнамёку. І мне будзе шкада, калі мы ўрэшце даперакладаем Кульбака да самага канца...

ВОЛЬГА БАБКОВА: Выхад двух вышэйзгаданых раманаў Кульбака, а перад гэтым публікацый у часопісе “Дзеяслоў”¹⁷ ягонага апавяданьня “Муня-птушкавод і яго жонка Малкелэ” ў выдатным перакладзе палітоляга, публіцыста, дасьледчыка гісторыі шахмат Вольфа Рубінчыка ¹⁸ (2016) і п’есы М. Кульбака “Бойтра” ў перакладзе беларускага паэта Фелікса Баторына ¹⁹(2014), не атрымалі, на маю думку, належнай увагі. Я не сустракала літаратурна-крытычных рэцэнзій, рэфлексій з гэтай нагоды. Ці я ня маю рацыі?

СЯРГЕЙ ШУПА: На раманы сякая-такая рэакцыя была, зь дзясятак водгукаў і рэцэнзіяў я назьбіраў²⁰. З часопіснымі публікацыямі горш – у бальшыні выпадкаў яны хутка страчваюцца з вачэй і не зьвяртаюць на сябе належнай увагі. Сапраўдная публікацыя – гэта выданьне кнігай. Кніга – гэта значна больш выразны матэрыяльны аб’ект, чым часопіс: што ў руках патрымаць, што на паліцу паставіць. Я й сам з такім сутыкаўся і меў магчымасьць параўнаць і адчуць розьніцу ў ступені ўвагі чытачоў і крытыкаў.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Аднак блізкае знаёмства з творчасьцю Кульбака павялічвае “шэрагі бяссонных” у беларускіх гарадах. Гэта можа быць смаргонская зямлячка Мойшэ паэтка Таня Скарынкіна²¹  ці віцебская аўтарка драматычных твораў Воля Прусак²². А ці глядзеў ты нядаўні спэктакль “Вороны рассеяния” паводле яе п’есы (рэжысэр Уладзімер Шчэрбань) у пастаноўцы беларуска-брытанскага тэатра HUNCHtheatre Беларусь?
 

СЯРГЕЙ ШУПА: Так, спэктакль глядзеў, а перад тым яшчэ і чытаў. Радуе, што творчасьць Кульбака натхняе сучасных творцаў. І мне здаецца, што гэтая п’еса – першы мастацкі твор, дзе Кульбак выступае адным з галоўных герояў. Неяк пару гадоў таму ў нямецкім друку паведамленьне пра выхад чарговай кнігі Кульбака ў нямецкім перакладзе выйшла з загалоўкам “Кульбакаманія”. Мне гэтае слова падабаецца. Будзем гэтую “хваробу” пашыраць.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Прыгожая і надзвычай важная справа вяртаньня твораў Мойшэ Кульбака ў нашу літаратуру дае спадзеў на такі ж прыгожы працяг. Ці маеш у плянах чарговыя пераклады зь ідышу?

СЯРГЕЙ ШУПА: Так, вядома, маю. Падыходзіць да канца праца над ужо згаданым Поўным зборам паэзіі. Гэта будзе, як для нашых умоваў, выданьне экспэрымэнтальнае. А ідэя ўзьнікла так. Я параўноўваў між сабой пяць ці шэсьць розных перакладаў паэмы Кульбака “Дзісенскі Чайлд-Гарольд”, зачытваў іх уголас маёй жонцы Весьне (выдавецтва “Вясна” (Прага)) – і мы пагадзіліся, што найбольш дух арыгіналу захаваў нямецкі пераклад. Але нюанс у тым, што гэта быў адзіны пераклад, дзе не была захаваная форма твору – рытм і рыфмы. Астатнія перакладчыкі, імкнучыся заціснуць паэзію Кульбака ў зададзеныя фармальныя рамкі, былі вымушаныя нечым ахвяраваць, нешта выкідаць, нешта дапісваць за аўтара.

І мы – згаданае выдавецтва “Вясна” – вырашылі выдаць паэзію Кульбака паралельным тэкстам: арыгінал побач з “празаічным” перакладам. Не тэхнічным падрадкоўнікам, а так, як бы сам аўтар пісаў свае творы “вольным вершам” (некаторыя творы, дарэчы, ён так і пісаў). Тэкст арыгіналу будзе ў двух варыянтах – асобнай кнігай на ідышы, а ў другой кнізе – лацінічная трансьлітарацыя (у варыянце слоўніка Астравуха) побач зь беларускім перакладам. Галоўны тэкст – арыгінал, яго паралельнае чытаньне зь перакладам, на нашу думку, заахвоціць чытачоў трошкі паглыбіцца ў стыхію ідышу і такім чынам пачуць голас аўтара. Ну і, вядома, нашы майстры паэтычнага перакладу будуць мець пад рукой патрэбны матэрыял на тое, каб перастварыць паэзію Кульбака і з захаваньнем арыгінальнай формы.

А далей, каб ужо дакончыць справу, трэба перакласьці нанова “Зэлменянаў”, а тады ўжо апошнім томам выдаць пераклады п’есаў і ўсяго астатняга – артыкулаў, лістоў.

І падступіцца да напісаньня біяграфіі.

ВОЛЬГА БАБКОВА: Як ты ўвогуле ацэньваеш сёньняшнюю сытуацыю зь перакладамі ў краіне? На маю думку, перакладаньне іншамоўнай літаратуры на беларускую мову сёньня – своеасаблівае выратаваньне ад вонкавага разбурэньня і ўнутранага раздраю. Варта чакаць шмат НОВАГА?

СЯРГЕЙ ШУПА: Пераклады на беларускую мову – такі самы скарб, як і арыгінальная беларуская літаратура. Сытуацыя зь перакладамі ня тое каб ідэальная, але з кожным годам усё паляпшаецца і паляпшаецца. Ужо пачынаюць выходзіць навінкі сусьветнай літаратуры амаль адразу пасьля іх зьяўленьня. Кола моваў, зь якіх перакладаюць, пашыраецца. Некаторыя перакладныя кнігі робяцца бэстсэлерамі. Шэрагі перакладчыкаў растуць, хоць гэтая праца і не прыносіць вялікіх багацьцяў і трымаецца больш на энтузіязьме. Хацелася б яшчэ мець па-беларуску і скарбы сусьветнай клясыкі. Спадзяюся, некалі дойдзе і да гэтага. Я гляджу наперад з аптымізмам.